Stari grad Jajce

Grad Jajce leži na jednom brežuljku iznad ušća Plive u Vrbas. 

Utvrđenje grada Jajca stastoji se iz glavne citadele, koja zahvata četvrtasti prostor vrha uzvišenja i zida, čiji je oblik uslovljen konfiguracijom zemljišta. U samoj citadeli su danas porušene sve gradnje, vidi se još samo mjesto tabija u jugoistočnom uglu citadele, koje su zamijenile na tom mjestu nekadašnje kule. Drži se, da je dvor citadele bio na istočnoj strani. Ulaz u citadelu s reljefom grba nalazi se na južnoj strani, dok na zapadnom zidu citadele postoji tajni ulaz. Bedem oko varoši polazi od jugozapadnog i sjeveroistočnog ugla citadele i ide uz rijeku Plivu, ima dvije kule: okruglu Medvjed-kulu i niže jednu kapi-kulu. Drugi zid bedema ima danas još samo dvije vidljive kule sa ulazom, jednu blizu Vrbasa s kapijom, a druga kula, koja je ispod same citadele, pretvorena je u tabiju. Čini se, da su na ovom zidu u srednjem vijeku postojale još dvije kule. 

Temelje današnjem Jajačkom gradu udario je Hrvoje Vukčić Hrvatinić između 1391 i 1404 godine. Sva je prilika da je on sagradio samo citadellu, a da je prije toga postojala Medvjed-kula. Ostali dio grada izgradili su bosanski kraljevi, Madžari u vrijeme Jajačke banovine (1464-1527) i kasnije Turci. 

U Jajcu je rezidirao zadnji bosanski kralj Stjepan Tomašević. Turci su zauzeli Jajce u junu 1463 godine i držali ga do 24.12 iste godine. Od 1464 do 1527 godine Jajce je sijelo tzv. Jajačke banovine. Više puta kušali su Turci zauzeti ovaj grad. Sva nastojanja ostala su uzaludna do decembra 1527 godine. Za pad Jajca saznalo se u Mlecima i u Beču između 20-28 januara 1528 godine. Poslije bitke na Mohaču palo je i Jajce. Turci su u ovom gradu držali posadu s dizdarom na čelu. U drugoj polovini 17 stoljeća spominje se i kapetan jajajčke kapetanije. 

Zadnji dizdrar Jajca bio je Sulejmanbeg Kulenović pristaša pokreta Husein kapetana Gradaščevića. Godine 1833 bilo je u gradu 12 topova i 4 prangije. 

Oko ovog grada vodile su se borbe 1851 i 1878 godine. Nakon sloma pokreta Husein kap. Gradaščevića 1832 godine opremio je i novi bosanski vezir Mahmut Hamdi-paša nešto nizama Arnauta u Jajce, koji su ostali ovdje do 1833 godine. Ovi su nizami zauzeli džamiju sultana Sulejmana II (bivšu crvkvu sv. Luke) za svoje potrebe, i nepažnjom Arnauta došlo je do požara, u kome je ova džamija stradala. 

Đ. Mazalić mišljenja je da je i prije Hrvoja ovdje postojao neki grad.  

 Izvor: Hamdija Kreševljaković, Stari bosanski gradovi, Naše starine 1, Sarajevo 1953, 7-44.